Het Pentagon Amsterdam Aldo van Eyck & Theo Bosch
Samenvatting
In 1969 wonnen de architecten Aldo van Eyck en Theo Bosch de besloten prijsvraag voor de Amsterdamse Nieuwmarktbuurt. De prijsvraag was het gevolg van felle onenigheid tussen buurtbewoners en de gemeente Amsterdam over het gemeentelijk stedenbouwkundig plan voor dit gebied, waarin ‘cityvorming’ centraal stond. De oorspronkelijke kleinschalige binnenstadsbuurt moest plaatsmaken voor grote kantoren en winkels, een vierbaansweg, duizend parkeerplaatsen en een metro. Het wonen werd verschoven naar de periferie.
Van Eyck en Bosch stonden kritisch tegenover de gemeentelijke plannen. In hun visie was er een grote behoefte aan herwaardering van de stad en moest er juist zo min mogelijk worden gesloopt. De rooilijnen en smalle straatpatronen zouden juist opnieuw toegepast moeten worden; menging van functies en de opbouw op pand- en perceelsniveau waren cruciaal. In het ontwerp voor de openbare ruimte introduceerden de architecten poorten en binnenhoven, waardoor secundaire routes ontstonden die de verloren levendigheid in dit stadsdeel zouden kunnen terugbrengen.
Zowel de krachtige en goed georganiseerde stem van de buurt, als de onverzettelijkheid van het bureau Van Eyck en Bosch leidde ertoe dat de gemeentelijke eisen werden aangepast. De komst van de metro stond echter al vast.
Van Eyck en Bosch ontwierpen in het plangebied zelf onder andere Het Pentagon. Dit blok ligt op de kop van de voor de metrotunnel grotendeels gesloopte Sint Antoniesbreestraat. Het bouwblok volgt nauwkeurig de oude rooilijnen en vormt een vijfhoek. De binnenhof is openbaar toegankelijk gemaakt via poorten aan de Sint Antoniesbreestraat en de Raamgracht en via een steeg vanaf het Zuiderkerkhof. De twee poorten en de verbindende route vallen samen met een straatje dat hier oorspronkelijk was. Met deze voetgangers- en fietsroute door het complex wordt een nieuwe laag aan de stadsstructuur toegevoegd. Volgens Theo Bosch vormt de begane grond van een gebouw de schakel met de rest van de stad en moet daarom een openbaar karakter hebben: ‘de begane grond moet terug worden gegeven aan de stad’. Via de poorten en de steeg zijn ook de onder het complex gelegen bergingen bereikbaar.
In Het Pentagon worden de woningen op de begane grond om en om ontsloten vanaf de straat en vanuit de hof. Voor- en achterdeuren komen naast elkaar voor. Kleine tuinen, lage muurtjes en plantenbakken zowel aan de straat als in de hof werken als overgangszones tussen openbaar en privé. De gevels van de zes dubbelhoge bedrijfsruimten langs de Sint Antoniesbreestraat liggen terug ten opzichte van de rooilijn; doordat de bovenbouw wel de rooilijn volgt, is een arcade gemaakt als overgang tussen winkels en straat. De bedrijfsruimten en de vier atelierwoningen aan het Zuiderkerkhof hebben zowel aan de hof- als de straatzijde een entree om een scheiding te maken tussen wonen en werken. De eerste twee verdiepingen bestaan uit appartementen; de bovenste vier lagen bevatten gestapelde maisonnettes die door een portiek vanuit de binnenhof worden ontsloten.
